PSYCHOBIOLOGICZNY MODEL TEMPERAMENTU ROBERTA CLONINGERA

Punktem wyjścia teorii Cloningera, były badania pacjentów psychiatrycznych oraz obserwowany zarówno w tej grupie, jak i w grupie osób zdrowych, lęk poznawczy i lęk somatyczny. Lęk poznawczy określał Cloninger jako stan, chrakteryzujący się negatywnymi rozmyślaniami, poczuciem niepewności, fobią społeczną, antycypowaną obawą, zmęczeniem, napięciem mięśniowym, powolnym dochodzeniem do siebie po chorobach, lub stresie. Lęk somatyczny natomiast definiował jako najróżniejsze dolegliwości ciała, objawy natury autonomicznej, którym towarzyszą problemy z koncentracją, poczucie wystraszenia w sytuacji, w której brak bezpośrednich, zagrażających bodźców, ogólne bóle ciała. Cloninger twierdzi, że osoby doświadczające lęku poznawczego unikają nowości, mają tendencję do przewidywania katastrofy, cechują się niską tolerancją na stres fizjologiczny i środki pobudzające, słabo też reagują na środki uspokajające. W opozycji do nich, osoby doświadczające lęku somatycznego, otwierają się na to, co nowe, cechują się też zachowaniami impulsywnymi.

Charakterystyczny jest dla nich niski próg bólu, odporność na środki uspokajające oraz niezłe radzenie sobie z nowymi bodźcami. Według Cloningera, zarówno lęk somatyczny, jak i lęk poznawczy są skorelowane z wymiarami osobowości w ujęciu Eysencka i Junga. Lęk somatyczny jest dodatnio powiązany z impulsywnością oraz zachowaniami aspołecznymi, lęk poznawczy zaś ujemnie skorelowany z towarzyskością, impulsywnością i zachowaniami aspołecznymi. Cloninger nawiązywał w swojej teorii do Graya, jednak proponował zastąpienie używanie pojęcia „lęk”, na rzecz terminu „unikanie szkody” harm avoidance, ponieważ, jego zdaniem, kategoria lęku stosowana przez Graya obejmuje jedynie lęk poznawczy, nie ujmuje zaś lęku somatycznego. Cloninger twierdzi, że unikanie szkody to uwarunkowana dziedzicznie skłonność do uczenia się unikania: kary, braku nagrody i nowości. W swojej terminologii autor proponuje również zastąpienie terminu „impulsywność” na termin „poszukiwanie nowości” novelty seeking. Określa się nim ludzi, którzy są aktywni, eksploracyjni, intensywnie zaangażowani, poszukujący nowych bodźców. Cloninger na podstawie analizy czynnikowej wyodrębnił jeszcze 3 wymiar – „zależność od nagrody” reward dependance, który definiował jako genetycznie uwarunkowaną, neurobiologiczną tendencję do działań, które prowadzą do unikania kary i dostarczania nagród. Szczególnie dotyczy to zachowań nastawionych na akceptację społeczną i uznanie. Obserwacje pacjentów psychiatrycznych wykazały, że osoby uzyskujące wysoki wynik na skali zależności od nagrody, mają skłonność również do dogadzania sobie jedzeniem, są skierowane na zewnątrz, cechują się myśleniem życzeniowym, są sentymentalne, niepraktyczne, wpływowe, dążą do zaspokojenia żądzy i są manipulatorami. W przeciwieństwie do nich, osoby niezależne od nagród są bezkompromisowe, praktyczne, realistyczne, analityczne i sprytne. Po upływie lat, również na podstawie analizy czynnikowej oraz prowadzonych równocześnie badań w zakresie genetyki zachowania, Cloninger wyodrębnił kolejny wymiar temperamentu – wytrwałość persistence, o którym wcześniej myślał, że jest on częścią wymiaru – zależności od nagrody. Powyższe 4 wymiary na początku Cloninger traktował jako cechy osobowości, dopiero wraz z upływem czasu, przy uwzględnieniu takich zmiennych jak: dziedziczność, występowanie we wczesnym stadium rozwoju, występowanie w świecie zwierząt, zaczął traktować je jako cechy temperamentu. Dodał do nich jeszcze następujące 3 cechy charakteru: samokierowanie self – directness, rozumiane jako zdolność do kierowania, regulowania, kontrolowania i dostosowywania swojego zachowania do wymagań sytuacji, autotranscendencja self – transcendence, rozumiana jako „wyjście poza własną osobę”, poczucie bycia częścią wszechświata, wymiar ten jest powiązany z duchowością. Trzecią cechą charakteru jest skłonność do współpracy cooperativeness – umiejętność oceny i akceptacji działań innych ludzi. W koncepcji Cloningera temperament i charakter są ze sobą w ścisłym związku i wpływają na siebie wzajemnie. Oba te konstrukty uczestniczą w procesie rozwoju osobowości. Cloninger wzorował się na Grayu i Zuckermanie, jeśli chodzi o wyjaśnianie zjawiska temperamentu w kategoriach neurobiochemicznych. Nawiązywał zarówno do układów BIS i BAS, podkreślał także wpływ aktywności neuroprzekaźników w trzech pierwszych wymienionych przez siebie cechach temperamentu. Unikanie szkody związane jest z aktywnością serotoniny, jej metabolitów w mózgu i płynie mózgowo – rdzeniowym, ludzie, którzy w dużym stopniu unikają szkody (jednocześnie przeżywają silny lęk poznawczy), cechują się wysokim poziomem aktywności serotonicznej. Osoby, które poszukują nowości mają uaktywnione obszary dopaminergiczne ulokowane w miejscu sinawym (locus coerules). Tendencja do poszukiwania nowości jest uwarunkowana obniżoną aktywnością dopaminergiczną. Zależność od nagrody związana jest z uaktywnieniem neuronów noradrenergicznych ulokowanych w pęczku grzbietowym (dorsal bundle). Badania genetyczne bliźniąt MZ i DZ wychowywanych razem wykazały, że różnice temperamentalne są w dużym stopniu zdeterminowane genetycznie. Cloninger twierdzi, że wskaźnik odziedziczalności (h2) dla 4 cech temperamentu waha się pomiędzy 50% – 65% (błąd pomiaru wynosi 20%) (Strelau 2014).