REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU (RTT) JANA STRELAUA

Koncepcja ta nawiązuje do: badań Pawłowa, teorii czynności Tadeusza Tomaszewskiego, badań Eysenck’a i Graya. Autor podkreśla tu jeszcze wkład Andrzeja Eliasza, Tatiany Klonowicz, Bogdana Zawadzkiego oraz Włodzimierza Oniszczenko. Strleau przyjmuje, w oparciu o badania, założenie, że cechy temperamentu uwidaczniają się u człowieka już w okresie prenatalnym, poza tym, występują one w świecie zwierząt i odnoszą się przede wszystkim do formalnych cech zachowania. W opozycji jest tu traktowana treść zachowania, która stanowi stosunek osoby do siebie samej, do innych i do świata i jest ona typowa dla innych niż temperament cech osobowości. Temperament w tej teorii jest traktowany jako jeden z regulatorów zachowania. Formalna charakterystyka zachowania sprowadza się do dwóch aspektów: energetycznego oraz czasowego. W pierwotnym kształcie Strelau postulował istnienie dwóch cech temperamentu: reaktywności i aktywności. Według niego, reaktywność to cecha, która determinuje charakterystyczną dla danej osoby intensywność reakcji. Na dwóch krańcach kontinuum tej cechy znajdują się: wrażliwość sensoryczna oraz wydolność.

Niska reaktywność oznacza większe zapotrzebowanie na stymulację, wysoka reaktywność – odwrotnie. Źródłem stymulacji mogą być zarówno zachowania, własne stany wewnętrzne, sytuacja, w której znajduje się człowiek, jak i fizyczne i społeczne otoczenie. Aktywność w koncepcji Strelaua poznać można po liczbie i zakresie podejmowanych zachowań o określonej wartości stymulacyjnej. Odgrywa ona bardzo istotną rolę w regulacji poziomu aktywacji. Duży poziom aktywności idzie tu w parze z niską reaktywnością, mały poziom aktywności – odwrotnie. Zadaniem aktywności w RTT jest regulacja aktywacji do optymalnego poziomu. Gdy brano pod uwagę czynnik czasowy zachowania, ujmowano cechy temperamentu takie jak: szybkość, czy tempo reakcji. Ważnym pojęciem tej teorii jest tzw. ruchliwość zachowania, oznaczająca zdolność szybkiej reakcji (zmiany zachowania), adekwatnie do zmieniających się bodźców w otoczeniu. Wraz z rozwojem Regulacyjnej Teorii Temperamentu zostały rozszerzone jego podstawy teoretyczne. Nastąpiła operacjonalizacja i falsyfikacja niektórych założeń modelu. Powstało 10 postulatów Strelau (2014) pisze:

„Postulat 1. Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania.

Postulat 2. Cechy formalne zachowania można opisać w kategoriach energetycznych i czasowych.

Postulat 3. Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe różnice indywidualne.

Postulat 4. Każde zachowanie, niezależnie od rodzaju i treści, opisać można w kategoriach energetycznych i czasowych, stąd różnice indywidualne w temperamencie są powszechne, tzn. odnoszą się do wszelkich zachowań i reakcji.

Postulat 5. Różnice indywidualne pod względem intensywności i charakterystyki czasowej zachowań i reakcji występują od początku życia postnatalnego, stąd cechy temperamentu obecne są od wczesnego niemowlęctwa.

Postulat 6. Niezależnie od specyfiki zachowania typowej dla człowieka i zwierząt wszystkie ssaki (zapewne wszystkie kręgowce) można scharakteryzować na podstawie cech, które 192

odnoszą się do kategorii intensywności i czasu, stąd temperament występuje zarówno u człowieka, jak i u zwierząt.

Postulat 7. Biorąc pod uwagę postulaty 5. i 6., należy przyjąć, że temperament w swojej pierwotnej formie (filo i ontogenetycznej) jest wynikiem ewolucji biologicznej, stąd zarówno czynnik genetyczny, jak i zależne od niego mechanizmy neurofizjologiczne i biochemiczne odgrywają istotną rolę we współdeterminowaniu różnic indywidualnych w temperamencie.

Postulat 8. Cechy temperamentalne, choć względnie stałe podlegają w ontogenezie powolnym zmianom, co następuje w wyniku biologicznie zdeterminowanych zmian rozwojowych organizmu oraz specyficznego dla jednostki oddziaływania między wyposażeniem genetycznym a szeroko rozumianym środowiskiem (fizycznym i społecznym).

Postulat 9. Temperament pełni funkcję regulacyjną, która polega na modyfikacji (moderowaniu) wartości stymulacyjnej (energetycznej) i temporalnej sytuacji i zachowań, odpowiednio do posiadanych cech temperamentalnych.

Postulat 10. Rola temperamentu w regulacji stosunków człowieka ze światem ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych i/lub zachowaniach ekstremalnych” (s.331).

Strelau wraz z Zawadzkim dokonali operacjonalizacji 12 cech. W wyniku analizy czynnikowej wyodrębniono następujące 6 cech temperamentu: żwawość, perseweratywność, wrażliwość sensoryczną, reaktywność emocjonalną, wytrzymałość, aktywność. Centralnym konstruktem tej teorii jest pojęcie efektywnej regulacji stymulacji. Na efektywność tę ma wpływ, po pierwsze, poziom dostarczanej stymulacji adekwatnie do indywidualnych potrzeb. Po drugie stopień gratyfikacji dla osoby. Przy efektywnej stymulacji emocje są pozytywne i pomagają sprawnie działać, jeśli natomiast stymulacja jest nieefektywna, wówczas wywołuje negatywne emocje, może wtedy prowadzić do patologicznego zachowania. Po trzecie, struktura i układ cech temperamentu, wpływa na poziom efektywnej regulacji stymulacji. Układ cech temperamentu może tworzyć strukturę zharmonizowaną lub niezharmonizowaną. Struktura zharmonizowana dotyczy zarówno temperamentu o małych, jak i o dużych możliwościach przetwarzania informacji. Temperament o małych możliwościach przetwarzania informacji dotyczy osób wysoko reaktywnych emocjonalnie i z niskim poziomem aktywności i wytrzymałości. Temperament o wysokich możliwościach przetwarzania informacji dotyczy osób o nisko reaktywnych emocjonalnie, które są jednocześnie wytrzymałe i bardzo aktywne. Struktura niezharmonizowana obejmuje 2 konfiguracje: temperament o nieefektywnej regulacji przetwarzania informacji, będącej wynikiem małych, albo dużych możliwości przetwarzania informacji. W tym pierwszym przypadku mamy do czynienia z małą wytrzymałością, wysoką reaktywnością emocjonalną oraz dużą aktywnością. W tym drugim przypadku, mamy do czynienia z wysoką wytrzymałością, niską reaktywnością emocjonalną i niską aktywnością. Na mechanizm biologicznych podstaw cech temperamentu „składają się między innymi różnice indywidualne we wrażliwości neuronów postsynaptycznych receptorów, różnice w transmisji synaptycznej, różnice w ilości wydzielanych neuroprzekaźników oraz różnice w reaktywności struktur neuronalnych zaangażowanych w aktywność katecholaminergiczną” (Strealu 2014 s. 335). Polsko – niemieckie badania, na bliźniętach MZ i DZ wychowywanych razem, za pomocą kwestionariusza Formalnej Charakterystyki Zachowania – Kwestionariusza Temperamentu (FCZ – KT) Zawadzkiego i Strelaua, wykazały, że czynnik genetyczny wyjaśnia średnio 40% fenotypowej wariancji cech. Jednocześnie uzyskane dane pozwoliły wysnuć wniosek, że środowisko specyficzne (przy błędzie pomiaru ok. 20% wariancji) istotnie determinuje fenotypową wariancję mierzonych cech (w odróżnieniu od środowiska wspólnego, którego wpływ okazał się być marginalny). Prowadzono też szereg badań nad poszukiwaniem polimorfizmów genetycznych związanych z cechami temperamentu w ujęciu RTT i choć droga do pełnego poznania badanych związków jest odległa, to intersujące są badania Oniszczenko i Dragana (2005: za Strelau 2014) przeprowadzone na 778 mężczyznach w wieku 18 – 27 lat. Autorzy badań próbowali znaleźć związek między reaktywnością emocjonalną i aktywnością a polimorfizmami genu transportera serotoniny 5 – HTT. Analiza polimorfizmów tego genu wykazała, że istnieje statystycznie istotny związek między wariantami genu 5 – HTT (zawierającymi długie allele), a różnicami indywidualnymi w aktywności. Nie było natomiast takiego związku dla reaktywności emocjonalnej (Strelau 2014).